Zapraszamy na wędrówkę „Szlakiem Niepodległości”.

Szlak zaprowadzi nas do miejsc, może nie zawsze zbyt atrakcyjnych z turystycznego punktu widzenia, ale z pewnością do takich, w których rozgrywały się wydarzenia na trwałe wpisane w dzieje nadprośniańskiego miasta. Do miejsc, w których rodziła się niepodległość i legenda legionów Józefa Piłsudskiego, a mieszkańcy Kalisza przygotowywali się do rozbrajania żołnierzy niemieckich oraz przejęcia od nich władzy w swoje ręce. Do miejsc, z których nieco później wyruszali przelewać krew w walkach o wyzwolenie zachodniej części Wielkopolski spod pruskiego panowania oraz w obronie granic odradzającej się Ojczyzny. Wędrując naszym szlakiem, dotrzemy do miejsc, które dziś wyglądają bardzo podobnie do tego, jak sto lat temu. Trafimy jednak także do takich, które w późniejszych latach całkowicie zniknęły z krajobrazu miasta. Dlatego, aby te „braki” uzupełnić i w miarę możliwości, w pełni ukazać obraz Kalisza z pierwszych dni wolności i niepodległości, w poniższym informatorze umieszczono także kilka zdjęć archiwalnych.

Kalisz - Szczypiorno
Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego

Kościół powstał na terenie, który w latach I wojny światowej stanowił część dużego, niemieckiego obozu dla jeńców wojennych. Nosił nazwę „Obóz jeniecki nr 5 w Skalmierzycach” i od stycznia 1915 do listopada 1918 r. przebywali w nim Rosjanie, Francuzi, Anglicy, Włosi, Rumuni, Serbowie, Czarnogórcy, a nawet Hindusi i inni żołnierze z wojsk kolonialnych. W lipcu 1917 r. do obozu internowano także nieco ponad 3000 legionistów z I i III Brygady Legionów Polskich, pochodzących z Królestwa Polskiego, którzy za namową Józefa Piłsudskiego odmówili złożenia przysięgi na wierność cesarzowi Niemiec i służenia w „Polnische Wehrmacht”.

Kamienica Puchalskiego
Przy pl. Jana Kilińskiego

Od wiosny 1918 r. znajdowała się tu kwatera konspiracyjnej Polskiej Organizacji Wojskowej tworzonej z inicjatywy J. Piłsudskiego. W Kaliszu założył ją w 1915 r. por. J. Zdanowicz-Opieliński. Rozwijała się ona szybko i w 2. połowie 1916 r. obejmowała – jako VIII Okręg POW z komendantem ppor. J. Łepkowskim – powiaty: kaliski, kolski, koniński, sieradzki, słupecki i turecki. Skupiała byłych legionistów i młodzież. Prowadziła działalność szkoleniowo-wojskową i dywersyjno- wywiadowczą oraz współpracowała z drużynami harcerskimi.

Starostwo Powiatowe

W latach I wojny światowej w budynku mieściła się komenda niemieckiego okręgu wojskowego, na której czele stał od połowy 1918 r. gen. von Sontag. Rankiem 11 listopada tegoż roku przybył tu, z ramienia Sztabu Wojskowego Ziemi Kaliskiej, por. J. Ulrych (w towarzystwie ppor. S. Bienieckiego) i zażądał od generała przekazania mu władzy w mieście i powiecie oraz opuszczenia gmachu przez żołnierzy niemieckich. Niemców pozbawi ich grupa harcerzy uzbrojonych w broń palną. Oni też wywiesili na balkonie amarantowy
sztandar z białym orłem, a ludzie zgromadzeni przed budynkiem powitali to okrzykami: „Niech żyje Polska!”. Tak rozpoczął się w Kaliszu pierwszy dzień niepodległości.

Gmach Sądu Okręgowego

W latach 1899-1918 przed tym budynkiem stał pomnik cara Aleksandra II, a na jego tyłach znajdował się dziedziniec, który częściowo osłaniała zabudowa sąsiednich działek. Dzięki temu był on dobrym miejscem na tajne zbiórki członków Straży Obywatelskiej. 11 listopada 1918 r., o godzinie 4 po południu, na podwórzu Trybunału odbyła się zbiórka członków Straży Obywatelskiej i Polskiej Organizacji Wojskowej. Wyruszyć oni mieli stąd do koszar przy ul. Kolegialnej i na Nowym Świecie, w celu rozbrojenia znajdujących się tam żołnierzy niemieckich. Do akcji tej jednak nie doszło, bo utworzona tego dnia Rada Robotniczo-Żołnierska zarządziła wycofanie niemieckich oddziałów wojskowych do Skalmierzyc. W związku z tym Straż Obywatelska nie podjęła działań zbrojnych i zajęła się strzeżeniem porządku publicznego, co czyniła przez kilka następnych dni, aż do powstania milicji miejskiej. W latach 1899-1918 przed tym budynkiem stał pomnik cara Aleksandra II, a na jego tyłach znajdował się dziedziniec, który częściowo osłaniała zabudowa sąsiednich działek. Dzięki temu był on dobrym miejscem na tajne zbiórki członków Straży Obywatelskiej.

„Dom Popów” przy ul. Niecałej

W połowie listopada 1918 r. budynek ten przeznaczony został na kwaterę dla ochotników pochodzących z Prowincji Poznańskiej (byłego Wielkiego Księstwa Poznańskiego), którzy nielegalnie przekraczali granicę z zamiarem służenia w wojsku polskim. W Kaliszu organizowano dla nich odrębny batalion. Po sformowaniu miał przejść przez granicę i wziąć udział w wyzwalaniu zachodniej części Wielkopolski spod pruskiej władzy. Ponieważ liczba rekrutów szybko powiększała się, 23 listopada batalion otrzymał większy budynek przy ul. Łódzkiej (naprzeciw więzienia). 2 grudnia 1918 r. liczył on przeszło 100 osób i przeniesiony został do koszar w Szczypiornie, zajętych tego dnia przez żołnierzy polskich. W dniu 8 grudnia 1918 r. nadano mu nazwę Pierwszego Batalionu Pogranicznego, a jego dowódcą mianowano ppor. W. Wawrzyniaka.

Zabudowania pojezuickie przy ul. Kolegialnej

W latach 1806-1831 była to polska szkoła wojskowa. Później stacjonowało tu wojsko carskie, a w czasie I wojny światowej – niemieckie. W drugiej połowie listopada 1918 r. skoszarowani tu byli kaliscy „peowiacy”, z formującego się w mieście pułku okręgowego, który 12 grudnia otrzymał nazwę 29. Pułku Piechoty.

Plac Świętego Józefa

Na placu, w dniu 1 grudnia 1918 r. por. J. Ulrych – dowódca Sztabu Wojskowego Ziemi Kaliskiej (rozwiązanego 10 grudnia1918) oraz ppor. J. Łepkowski – dowódca VIII Okręgu POW, pożegnali część żołnierzy „kaliskiego” pułku okręgowego (późn. 29. Pułku Piechoty), wyjeżdżających na front wschodni, by walczyć w obronie Lwowa. Jego dowódcą był najpierw płk J. Lewszecki, a od 12 grudnia – ppłk K. Szemiot. 13 grudnia 1918 r. w tym samym miejscu, po Mszy św. w ówczesnej kolegiacie, przysięgę wojskową złożyli żołnierze Pierwszego Batalionu Pogranicznego, którzy od końca grudnia 1918 r. brali udział w powstaniu wielkopolskim.

Klasztor pobernardyński (dziś OO. Jezuitów)

W latach I wojny światowej w klasztorze mieściła się siedziba niemieckiej żandarmerii, a po odzyskaniu przez Polskę niepodległości skoszarowani w nim byli – od połowy listopada do końca grudnia 1918 r. – harcerze z Kompanii Harcerskiej i oddziału Pogotowia Młodzieży, których duża grupa wyjechała 1 grudnia 1918 r. na służbę garnizonową w Warszawie.

Dworzec Kolejowy

Budowa kolei warszawsko-kaliskiej trwała trzy lata,a pierwszy pociąg odjechał z Kalisza 15 listopada 1902roku. Budynek dworca powstał w 1905 r. według projektu C. Domanie-wskiego. W 1906r. kolej ta połączona została z siecią kolei niemieckiej. W dniu 27 maja 1919 r. na dworcu odbyły się rozmowy Józefa Piłsudskiego z gen. Józefem Dowbor Muśnickim i gen. Józefem Hallerem, których efektem było utworzenie Wojska Polskiego, pod dowództwem przyszłego Marszałka Polski.

Kalisz - Szczypiorno
Kampus Wyższej Szkoły Kryminologii i Penitencjarystyki

Kampus WSKiP mieści się w budynkach koszar wzniesionych pod koniec XIX w. przez władze carskie dla straży pogranicznej. Obejmuje zabudowania dawnej komory celnej, której naczelnikiem w latach 40. XIX w. był W. Chmielowski, ojciec św. Brata Alberta. Do niedawna była to siedziba Centralnego Ośrodka Szkolenia Służby Więziennej w Kaliszu. W latach I wojny światowej budynki zajmowali żołnierze niemieccy, nadzorujący znajdujący się obok obóz jeniecki. W dniu 2 grudnia 1918 r. przybył do nich płk J. Lewszecki, dowódca Okręgu Wojskowego w Kaliszu z żądaniem natychmiastowego opuszczenia Szczypiorna. Jego polecenie zostało wykonane i koszary zajęli przybyli wraz z pułkownikiem żołnierze formującego się w Kaliszu „batalionu poznańskiego”. Batalion otrzymał później nazwę Pierwszego Batalionu Pogranicznego. Oficjalne przekazanie koszar przez niemiecką Radę Robotniczo-Żołnierską nastąpiło nieco później, ale już od tego dnia stały się one miejscem stacjonowania batalionu, który pełnił służbę patrolową na granicy. W trakcie jednego z patroli, 27 grudnia 1918 r., zginął pod Boczkowem Jan Mertka – pierwszy żołnierz polski poległy w Wielkopolsce tuż przed wybuchem powstania wielkopolskiego.

Kalisz - Szczypiorno
Fila nr 6 Miejskiej Biblioteki Publicznej im. A. Asnyka w Kaliszu

Otwarcie Filii nr 6 z Oddziałem „Izba Pamięci Szczypiorna” przy ul. Wrocławskiej 189A nastąpiło 17 czerwca 2020 r. „Izba Pamięci Szczypiorna” jest jeszcze przygotowywana i zostanie otwarta jesienią. W latach 1905-1907 był to budynek, który służył za łaźnię, usytuowaną przy obozie Legionistów Józefa Piłsudskiego w Szczypiornie.
Do niedawna mieściła się tu Izba Pamięci. Prezentowana tam wystawa poświęcona była internowaniu legionistów w obozie jenieckim, Pierwszemu Batalionowi Pogranicznemu oraz grze w piłkę ręczną, zwaną potocznie „szczypiorniakiem”.