Położony na skrzyżowaniu szlaków handlowych łączących północ kontynentu z południem, zamożny Zachód z orientalnym Wschodem, przez dwa ostatnie tysiąclecia był miejscem obecności wielu ludów, narodów, religii i kultur. Był świadkiem wielu znakomitych wydarzeń w dziejach państwa polskiego. Był także miejscem, gdzie swój rodzinny dom znalazło wielu przybyszów z różnych zakątków Europy. Perłą Imperium Rosyjskiego – jego wizytówką. Przez ponad 100 lat miasto wyznaczało granicę między wschodem a zachodem.

Pierwsi Żydzi przybyli do Kalisza w połowie XII w. za panowania księcia Mieszka Starego, chroniąc się przed prześladowaniami w Czechach i Niemczech. Już w XIII w. zorganizowana była tu gmina żydowska (kahał), jedna z najznaczniejszych w Wielkopolsce i na ziemiach polskich. Żydzi zarządzali książęcą mennicą, o czym świadczą monety, tzw. brakteaty z napisami w języku hebrajskim, niewątpliwie bite przez żydowskich mincerzy.
Książę Bolesław Pobożny w 1264 roku wydał tzw. Statut Kaliski dla Żydów zamieszkujących jego ziemie. Statut Kaliski brał Żydów pod opiekę książęcą, bowiem z punktu widzenia potrzeb ekonomicznych władzy spełniali określone funkcje bankierskie, kupieckie i rzemieślnicze. Uznany został za obowiązujące prawo po zjednoczeniu państwa przez Łokietka. Zasady zapisane w kodeksie potwierdzone zostały przez Kazimierza Wielkiego, Kazimierza Jagiellończyka i Zygmunta Starego.
Dokument nazywany jest także wielką kartą wolności żydowskich w Polsce i stanowi jeden z najpiękniejszych aktów liberalizmu polskiego w dziejach Europy. Był wyrazem z jednej strony dobrze rozumianego interesu państwa, a z drugiej gościnności i tolerancji wobec przybyszów, mimo różnic religijnych, obyczajowych i językowych. Wraz z wprowadzonymi później uzupełnieniami, normował stan publiczno-prawny tej społeczności do końca istnienia I Rzeczypospolitej
Po przeniesieniu centrum osadniczego Kalisza na obecne miejsce i lokacji miasta dokonanej ok. 1257 r. przez księcia Bolesława Pobożnego, Żydzi zamieszkali w jego południowo-zachodniej części, pomiędzy bramą Piskorzewską a Końskim Targiem. Główną ulicą tego obszaru była ulica Żydowska (Złota), przy której pobudowano synagogę. Natomiast cmentarz usytuowano poza miastem, na Rypinku. Gmina kaliska już w XV w. wyróżniała się w Wielkopolsce znaczeniem i zamożnością, bowiem kaliscy Żydzi występują wśród dzierżawców dóbr królewskich i prywatnych.
W późniejszych wiekach Żydzi stanowili poważny odsetek wśród kaliskich bankierów, kupców, przemysłowców, pracowali także w wolnych zawodach. W ich ręku znajdowały się również niektóre gałęzie rzemiosła. Bujnie rozwijało się życie polityczno-społeczne. W Kaliszu istniały żydowskie towarzystwa społeczne, kulturalne i polityczne, duże znaczenie zyskiwały partie i organizacje o charakterze syjonistycznym. Działały aktywnie organizacje młodzieżowe, funkcjonowały wyznaniowe szkoły żydowskie łącznie ze szkołą średnią.

II wojna światowa nieodwracalnie zmieniła oblicze społeczno-religijne Kalisza. Prowadzona przez Niemców planowa eksterminacja ludności żydowskiej doprowadziła do całkowitego unicestwienia gminy, która zaliczana była do najstarszych w Polsce. Niewielka liczba mieszkańców Kalisza pochodzenia żydowskiego, która ocalała, po krótkim pobycie w Kaliszu udała się na emigrację do krajów Europy zachodniej, a także do Izraela.
Współcześni kaliszanie mają świadomość wielokulturowego, wielonarodowego dziedzictwa i poszanowanie dla materialnej, intelektualnej i emocjonalnej spuścizny historii. To znajduje swój wyraz w otwartości władz samorządowych na różnorodność i współpracę z miastami partnerskimi, innymi instytucjami w ramach wielu krajowych i europejskich projektów, otaczających opieką europejskie, kulturowe dziedzictwo. Aktywnie uczestniczą w wymianie międzynarodowej kaliskie szkoły, prowadząc młodzieżowy dialog nie tylko ze szkołami z Unii Europejskiej.

SZLAK KULTURY ŻYDOWSKIEJ

1. SYNAGOGA TZW. WIELKA, na rogu ul. Złotej i Alfonsa Parczewskiego
Najstarsza synagoga była prawdopodobnie drewniana, z kopułą zwieńczoną gwiazdą Dawida. Pierwsza wzmianka w dokumentach miejskich dotycząca bożnicy pochodzi z 1565 r. W 1659 r. gmina żydowska wykupiła plac na tzw. Rozmarku, gdzie stanęła murowana synagoga, która spłonęła w 1792 r. podczas wielkiego pożaru miasta. Dzięki zamożności kaliskiej gminy szybko udało się budynek podnieść z ruin. 70 lat później spłonął on jednak w pożarze, który strawił znaczną cześć domów i budynków oraz synagogę. Odbudowana na jej miejscu tzw. Wielka synagoga nie mogła się jednak równać z poprzedniczką. Otoczona była różnymi przybudówkami służącymi do celów gospodarczych i rytualnych. Synagogę, gdzie znajdowały się przedmioty kultu o ogromnej wartości artystycznej, złupili Niemcy tuż po wkroczeniu do miasta we wrześniu 1939 roku, a w 1940 r. przeprowadzili jej rozbiórkę, dla większego upokorzenia – rękami kaliskich Żydów.
Po 1945 r. na miejscu, gdzie stała synagoga, wzniesiono kaliską siedzibę Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Od przebudowy na początku lat 90. XX w. mieści się tu bank.

2. TALMUD – TORA, przy zbiegu ulic Złotej i Targowej
Żydowska religijna szkoła elementarna, bezpłatna, przeznaczona była dla dzieci najuboższych rodziców, których nie było stać na opłacenie nauki u prywatnych nauczycieli oraz dla sierot. Została założona przed I wojną światową. Jej siedziba znajdowała się w budynku przy ul. Targowej 1. Uległa zniszczeniu w sierpniu 1914 r., podczas burzenia i palenia Kalisza przez niemieckich żołnierzy. W kwietniu 1932 r. wznowiła działalność w odbudowanym obiekcie z nowoczesnymi salami lekcyjnymi. Została wtedy uznana przez władze szkolne za wzorową i najlepszą szkołę w Polsce.
Szkoła miała charakter religijny, a przedmioty ogólne nie były traktowane jako najważniejsze. Prowadziła 7 oddziałów (klas), ale program nauczania przedmiotów ogólnych obejmował jedynie program czterech pierwszych klas. Przyjmowano do niej dzieci w wieku od 5 lat; przebywały one w szkole przez cały dzień korzystając z wyżywienia. Liczba uczniów w różnych latach wynosiła od 300 do 450 osób. Szkoła działała do sierpnia 1939 roku.
Budynek został znacząco przebudowany po II wojnie światowej, przez wiele lat był siedzibą II Urzędu Skarbowego. Obecnie nie jest użytkowany.

3. NOWY CMENTARZ ŻYDOWSKI, ul. Podmiejska 21
Stary cmentarz funkcjonował już od końca XIII w. W 1919 r. z uwagi na brak miejsc na pochówki, założony został nowy cmentarz żydowski przy obecnej ulicy Podmiejskiej.
W 1921 r. wzniesiono ogrodzenie, a w 1926 r. rozpoczęto budowę domu przedpogrzebowego - Tahary. Nowy cmentarz stał się miejscem spoczynku głównie Żydów reformowanych i zasymilowanych, dlatego na zachowanych macewach z piaskowca, czy zamożnych pomnikach z czarnego marmuru, znaleźć także można napisy w językach niemieckim i polskim.
W 1932 r. na cmentarzu spoczął, szanowany nie tylko w środowisku żydowskim, rabin Jechaskiel Lipszyc. Do 1939 r. pochowano tu przeszło 3 tys. osób. Podczas II wojny światowej Niemcy zdewastowali teren cmentarza, który był również miejscem egzekucji kilkuset Polaków.
Cmentarz i dom przedpogrzebowy przetrwały czasy okupacji. Jesienią 1945 roku na terenie cmentarza pochowano 1500 ekshumowanych ciał zagazowanych kaliskich Żydów, których w czasie wojny Niemcy zakopali w masowych mogiłach w okolicznych lasach.
Po wojnie miało miejsce tylko 10 pochówków.
W latach pięćdziesiątych powstało kilka symbolicznych grobów - rodziny ocalałych pragnęły w ten sposób upamiętnić swych bliskich zamordowanych przez Niemców.
10 marca 1962 r. na terenie cmentarza pochowano pułkownika Wojska Polskiego, dowódcę Batalionów Chłopskich Henryka Zielińskiego (Solnika).
W 1964 r. powstał pomnik ku czci zamordowanych kaliskich Żydów (południowa część cmentarza). Na teren nekropolii zostały przewiezione także prochy ekshumowane w 1967 r. z cmentarza żydowskiego w Błaszkach. Nad grobem wzniesiono pomnik, a obok ułożono ocalałe macewy z Błaszek.
W czasach PRL cmentarz był dewastowany, zniknęło wiele nagrobków. W drugiej połowie lat osiemdziesiątych XX w. został ogrodzony.
W latach 90. XX w. dzięki staraniom władz samorządowych miasta, zrekonstruowano ogrodzenie cmentarza, uporządkowano zieleń, zabezpieczono dom przedpogrzebowy.
W 1998 r. ówczesny wojewoda kaliski przekazał teren cmentarza gminie wyznaniowej żydowskiej z Wrocławia, która jest prawnym następcą nieistniejącej gminy kaliskiej.
Za sprawą biznesmena Zenona Sroczyńskiego i Barucha (Bolka) Kolskiego-Żyda z Kalisza, asnykowca udało się wyremontować dom przedpogrzebowy - czyniąc z niego Dom Pamięci i Spotkań – zgromadzono w nim pamiątki po żydowskich mieszkańcach Kalisza.
Obecnie zachowało się około 100 nagrobków oraz ohel rabina Jechaskiela Lipszyca, przy którym przyjeżdżający do Kalisza Żydzi modlą się i zostawiają swoje prośby. Ten wybitny rabin, kaznodzieja i działacz społeczny sprawował swój urząd w Kaliszu w latach 1906-1932. Po zburzeniu miasta w 1914 r. stanął na czele Komitetu Ratunkowego, dla którego zebrał w USA znaczną sumę na odbudowę zniszczonego Kalisza. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 r. został wybrany do Rady Miejskiej Kalisza.

Na cmentarzu znajduje się też symboliczny grób zmarłego w Kanadzie Henryka Jedwabia (1918-2005), kaliszanina, absolwenta Gimnazjum im. A. Asnyka, porucznika armii polskiej, uczestnika walk pod Monte Cassino, o Ankonę i Bolonię, odznaczonego Orderem Virtuti Militari, Honorowego Obywatela Miasta Kalisza (1991 r.)

4. „POMNIK KSIĄŻKI”, Planty miejskie

„Pomnik książki” to niezwykły monument upamiętniający tysiące książek pochodzących z kaliskich bibliotek – polskich i żydowskich, które z rozkazu władz niemieckich w latach 1940-42, zostały wrzucone do zasypywanego gruzem kanału Babinki - odnogi rzeki Prosny. To jedyny w Europie pomnik poświęcony „zamordowanym książkom”, będącym symbolem kultury i świadectwem potencjału intelektualnego okupowanych narodów.