Miejsce modlitwy Żydów, choć synagoga spełniała też, inne funkcje w życiu kaliskiej społeczności wyznania mojżeszowego. Budynek postawiono w II poł. XIX w. w miejscu poprzedniej – zwanej Wielką, zniszczonej w wyniku wielkiego pożaru, który w 1852 r. spustoszył Kalisz, a szczególnie jego dzielnicę żydowską. Synagogę rozebrali – jak większość kaliskich publicznych obiektów żydowskich – Niemcy w 1940 r.

ZDJĘCIA

Przywilej budowy synagogi kaliscy Żydzi otrzymali już w 1358 r. od króla Kazimierza Wielkiego. Pierwszy dom modlitwy był najprawdopodobniej drewniany. W 1659 r. przy murach obronnych wzniesiono okazałą synagogę murowaną – tzw. Wielką. W wyniku dwóch wielkich pożarów z XVIII, a potem w XIX w. uległa ona zniszczeniu. Budynek, który po 1852 r. postawiono na jej miejscu był już skromniejszy. Była to średniej wielkości budowla na planie prostokąta, nakryta dachem dwuspadowym z charakterystyczną sygnaturką. W jej wnętrzu znalazły się cenne przedmioty kultu o wysokiej wartości. Otaczały ją przybudówki wykorzystywane do celów gospodarczych i rytualnych. Synagogę służącą przede wszystkim Żydom ortodoksyjnym Niemcy w czasie II wojny najpierw splądrowali, kradnąc z niej przedmioty kultu o znacznej wartości artystycznej, a następnie zniszczyli i zburzyli. Pozostała część wyposażenia trafiła do zasypywanego w pobliżu kanału Babinka. Dla większego upokorzenia Żydów, do rozbiórki synagogi okupanci zmusili kaliskich starozakonnych. W latach 50. XX w. wybudowano w tym miejscu siedzibę miejskiego komitetu PZPR. tzw. dom partii. Począwszy od l.90 XX w. w budynku mieścił się bank, a obecnie, po remoncie i przebudowie wnętrza, funkcjonuje tam hotel.

Pierwszą synagogę, z przywileju Kazimierza Wielkiego, kaliscy Żydzi postawili w drugiej połowie XIV w. Była drewniana, choć nie jest przesądzone, że stała w miejscu, w którym pobudowano później kolejne. Natomiast w 1659 r. gmina żydowska wykupiła plac w okolicach dzisiejszego Rozmarku i tam, przy murach obronnych (ulica nazywała się wówczas Pod Murami, później Nadwodna), postawiono okazałą, już murowaną synagogę. Sklepienie imponującego wnętrza pokryte było renesansową stiukową dekoracją w typie kalisko-lubelskim – podobne rozwiązania zastosowano też w kaliskich kościołach katolickich: pw. św. Mikołaja i świątyni franciszkańskiej św. Stanisława Biskupa Męczennika. Nazywano ją Wielką, co oddawało jej znaczenie religijne i była to także nazwa adekwatna do jej rozmiarów. Synagoga częściowo uległa zniszczeniu w czasie pożaru miasta wznieconego przez goniące pobitych Szwedów po bitwie pod Kaliszem oddziały Kałmuków i Kozaków. Odbudowana ponownie spłonęła wraz z trzydziestoma domami stanowiącymi własność gminy żydowskiej w wielkim pożarze w 1852 r. Dość szybko, dzięki dużej mobilizacji kaliskich Żydów, ale również przy wsparciu finansowym magistratu, odbudowana – już w skromniejszej postaci. Gromadziła – w odróżnieniu od synagogi reformowanej z ulicy Krótkiej - przede wszystkim Żydów ortodoksyjnych, również chasydów. Nowemu obiektowi nie nadano już wielu typowych dla tego typu budowli cech stylowych. Była to synagoga średniej wielkości na planie prostokąta, nakryta dachem dwuspadowym z charakterystyczną sygnaturką. Jedynymi wydatnymi elementami były wielkie półokrągłe okna, a na ścianie wschodniej umieszczony był orzeł. W jej wnętrzu znalazły się jednak cenne przedmioty kultu o wysokiej wartości artystycznej. Były tam m.in., zasłony szafy ołtarzowej Aron HaKodesz z XVI w., haftowane złotem i srebrem, wiele wykonanych ze srebra, barokowych i rokokowych świeczników i innych przedmiotów. Synagoga otoczona była przybudówkami służącymi do celów gospodarczych i rytualnych, a wokół znalazły się, w stanie coraz większej ruiny („łatane” drewnianymi parkanami) fragmenty średniowiecznych murów obronnych. Były też tam budy, w których starozakonnym sprzedawano koszerne mięso. Pomiędzy synagogą a budynkiem szkoły Talmud Tory do I wojny światowej był jeszcze jeden renesansowy budynek żydowskiej szkoły. Po spaleniu Kalisza nie został on już odbudowany. Natomiast samą synagogę rozebrali w 1940 r. Niemcy rękoma upokorzonych w ten sposób kaliskich Żydów. Po II wojnie światowej, na miejscu synagogi stanął w latach 50. XX w. budynek o znamionach stylowych socrealizmu, którego gospodarzami były komitety PZPR kolejnych szczebli. Po „wyprowadzeniu partyjnego sztandaru” następnym użytkownikiem przebudowanego budynku był jeden z banków, a od 2025 r., po kolejnym dużym remoncie (gruntownie przebudowano wnętrze) działa tu hotel.

Tekst: Piotr Sobolewski

Zdjęcia: Archiwum Państwowe w Kaliszu – Partner projektu