Kalisię jako jedno z miejsc na szlaku bursztynowym po raz pierwszy wymienił w swoim dziele aleksandryjski uczony Ptolemeusz około II w.n.e. Zdaniem wielu uczonych Ptolemeuszową Kalisię identyfikować należy z dzisiejszym Kaliszem. Korzystne położenie na skrzyżowaniu szlaków handlowych biegnących z północy na południe kontynentu oraz z zachodu na wschód, sprzyjało rozwojowi Kalisza i otwartości na przybyszów reprezentujących różne ludy, narody, religie i kultury.

W okresie wczesnośredniowiecznym kaliski ośrodek grodowy na Zawodziu odgrywał znaczącą rolę w państwie piastowskim. Na dworze książęcym Mieszka III Starego obecni byli mincerze żydowscy.

W I poł. XIII w. doszło do upadku ośrodka wczesno-miejskiego na Zawodziu, a centrum osadnicze przeniesione zostało 1,5 km na północ, na obszar tzw. Nowego Miasta. Tutaj Bolesław Pobożny książę kaliskognieźnieński lokował około 1257 roku Kalisz na prawie średzkim. W początkowym okresie rozwoju wśród mieszczan znalazła się znaczna liczba osób pochodzenia niemieckiego, przyjmuje się iż pod koniec XIII w. około 25% ogółu mieszkańców miasta. Z czasem społeczność ta ulegała asymilacji i polonizacji.

Prawdopodobnie w momencie lokacji miasta, zgodnie z ogólnie panującym zwyczajem, wyznaczono Żydom, obszar do zamieszkania zwany rewirem. Główną osią tego obszaru była ulica Żydowska (ob. Złota), przy której pobudowano synagogę. Cmentarz usytuowano poza miastem, na terenie osady Rypinek. Bolesław Pobożny wydał w 1264 r. tzw. Statut Kaliski dla Żydów swojej prowincji, statut ten stał się prawem obowiązującym po zjednoczeniu państwa przez Łokietka. Potwierdzany przez kolejnych władców, obowiązywał do końca XVIII w. Stanowił jeden z najważniejszych aktów liberalizmu polskiego w dziejach Europy.

W XVI w. pojawili się w Kaliszu i na ziemi kaliskiej wyznawcy różnych odłamów protestantyzmu, głównie rzemieślnicy i kupcy uchodzący przed prześladowaniami z Europy Zachodniej.

W poł. XVIII w. do Kalisza przybyli emigranci z Macedonii, byli to kupcy handlujący winem. Razem z nimi przywędrowało do Kalisza prawosławie. Liturgia była sprawowana w obrządku greckim (bizantyjskim). Cmentarz prawosławny założono przy Trakcie Wrocławskim, na terenach zakupionych od miasta. Diaspora macedońska uległa bardzo szybkiej polonizacji i dla mieszkańców miasta emigranci byli Grekami z racji wyznawanej religii lub Węgrzynami z racji handlu doskonałym winem węgierskim.

W 1793 r. po II rozbiorze Polski Kalisz znalazł się w granicach Prus. Zaborcy przystąpili do urządzania miasta według wzorów niemieckich i sprowadzili znaczną liczbę pruskich urzędników i rzemieślników. Dynamicznie rozwijającej się społeczności ewangelickiej oddano nieużytkowany kościół pojezuicki.

Ogromne zmiany w życiu miasta i jego mieszkańców przyniosło utworzenie w 1815 r. Królestwa Polskiego. Dzięki korzystnej sytuacji gospodarczej w Królestwie pojawiły się rzesze imigrantów z księstw niemieckich. W połowie lat 20. XIX w. stanowili prawie 30% mieszkańców miasta.

Wskutek niesprzyjających zmian politycznych i gospodarczych, które dotknęły Kalisz w II połowie XIX w. część migrantów opuściła miasto w poszukiwaniu pracy i chleba. Ci, którzy pozostali w różnym stopniu ulegali procesom asymilacji i polonizacji. W 1909 r. kaliszanie -ewangelicy, potomkowie emigrantów stanowili 11% mieszkańców miasta.

W XIX w. rozkwit demograficzny przeżywała także gmina żydowska, której zamożni przedstawiciele zaliczeni zostali do pierwszych fortun Królestwa Polskiego. W połowie XIX w. Żydzi stanowili 36% mieszkańców Kalisza. Na początku XX w. zwolennicy judaizmu reformowanego pobudowali tzw. synagogę postępową przy ul. Krótkiej oraz założyli cmentarz przy obecnej ul. Podmiejskiej.

W I poł. XIX w. społeczność prawosławna reprezentowana była przez niewielką diasporę macedońską, nielicznych urzędników rosyjskich i wojskowych. Dla potrzeb duchowych tej grupy urządzono cerkiew w zabudowaniach po dawnym klasztorze sióstr klarysek. Później wierni uczęszczali do cerkwi pułkowej mieszczącej się w gmachu byłego Korpusu Kadetów (ob. Centrum Kultury i Sztuki). Po upadku powstania styczniowego, w związku z planami rusyfikacyjnymi i unifikacyjnymi, w Kaliszu pojawiła się znaczna liczba Rosjan: żołnierzy garnizonu kaliskiego, urzędników gubernialnych i powiatowych, nauczycieli. Na potrzeby rosyjskiego garnizonu zorganizowano na Majkowie prawosławny cmentarz wojskowy. W II poł. XIX w. w centralnym punkcie miasta wybudowano okazały sobór Pietropawłowski. Wzrost liczebny ludności rosyjskiej (prawosławnej) był znaczny, w pierwszej dekadzie XX w. stanowiła ponad 14% mieszkańców miasta.

Rok 1914 zapisał się tragicznie w dziejach Kalisza. W sierpniu miasto zostało barbarzyńsko zniszczone przez wojska niemieckie, znaczna część zabudowy zabytkowego centrum legła w gruzach. Odzyskanie niepodległości w 1918 r. było początkiem mozolnej odbudowy miasta. Wydarzenia I wojny światowej oraz odrodzenie Rzeczpospolitej, miały także decydujący wpływ na kształt etniczny i wyznaniowy Kalisza.

Znacznie zmalała liczba wyznawców protestantyzmu, stanowili oni zaledwie 2,9% mieszkańców miasta. Pozostali ci, którzy czuli się Polakami.

W mieście zostało niewielu wyznawców prawosławia. Wśród nich byli Rosjanie, a także Ukraińcy, ochotnicy w armii Petlury walczący przeciwko bolszewikom. Po zawarciu polsko-bolszewickiego pokoju w Rydze (1921r.) oddziały ukraińskie zdemobilizowano, a żołnierzy rozlokowano w ukraińskich stanicach na terenie Rzeczypospolitej, m.in. w obozie w Szczypiornie. Niektórzy z nich osiedli w Kaliszu. Piękny sobór, pozbawiony finansowego wsparcia wiernych niszczał i został rozebrany. W 1930 r. wzniesiono niewielką cerkiew przy ul. Niecałej.

Nie zmienił się stan liczebny ludności wyznania mojżeszowego, które deklarowało 34,87% mieszkańców. Żydzi stanowili poważny odsetek wśród kaliskich bankierów, kupców, przemysłowców, pracowali także w wolnych zawodach.

II wojna światowa nieodwracalnie zmieniła oblicze wyznaniowe i kulturowe Kalisza. Planowa eksterminacja ludności żydowskiej dokonana przez okupanta hitlerowskiego doprowadziła do całkowitego unicestwienia gminy, która zaliczana była do najstarszych w Polsce. Niemcy zniszczyli też stary cmentarz na Rypinku.

Wojna była także kresem obecności w mieście ewangelików, obywateli polskich pochodzenia niemieckiego, którzy związali się w tym okresie z ojczyzną przodków. Pozostali ci, którzy czuli się Polakami, i których rodziny zapłaciły za polskość najwyższą cenę.

Wielu przedstawicieli społeczności prawosławnej wybrało emigrację na zachód. Zostali ci, dla których Kalisz był jedyną ojczyzną, a ich potomkowie podtrzymują tradycję ponad 250 letniej obecności prawosławia w Kaliszu.

SZLAK EWANGELICKI

1. CMENTARZ EWANGELICKO-AUGSBURSKI TZW. GÓRA LUTERSKA (UL. HARCERSKA 2)

Najstarsza wzmianka o grzebaniu protestantów na tzw. Górze Luterskiej pojawiła się w 1689 r. w kronice kaliskiego klasztoru franciszkanów, jednakże na tym terenie chowano innowierców już od połowy XVI w. Obecny cmentarz przy Rogatce utworzony został w 1790 r. w północnej części pagórka położonego naprzeciw istniejącego już cmentarza prawosławnego (greckiego). W XIX w. dzięki dbałości parafian cmentarz ewangelicki znacznie powiększono. W okresie dwudziestolecia międzywojennego, ze względu na znaczny spadek liczby parafian i brak funduszy na cmentarzu prowadzono tylko niezbędne prace. Od lat 40.- 50. XX w. cmentarz zaczął podupadać. W 1998 r. na wniosek władz miasta cmentarz ewangelicki wpisany został do rejestru zabytków jako znakomity pomnik sztuki sepulkralnej w Kaliszu.

Na cmentarzu spoczywają prochy wielu zasłużonych kaliszan i Wielkopolan. Przy głównej alei na osi wschód-zachód znajdują się grobowce rodzinne przemysłowców i zamożniejszych rzemieślników kaliskich: Repphanów, Neugebauerów, Fulde, Schnerrów, Hemplów, Fibigerów, Müllerów, Goerne, Fritsche oraz wysokich rangą carskich urzędników i wojskowych pochodzenia niemieckiego i wyznania protestanckiego. Interesujące są grobowce i kaplice przy murze graniczącym z cmentarzem katolickim. Niektóre posiadają wspólne komory grobowe – po stronie ewangelickiej i katolickiej. Są miejscem pochówku rodzin wśród których byli ewangelicy i katolicy, do nich należeli m.in. Wyganowscy i Heinsowie.

2. ZESPÓŁ FABRYKI SUKNA BENIAMINA REPPHANA (PL. KILIŃSKIEGO 13, UL. WARSZAWSKA 1-11)

W 1816 r. dwaj fabrykanci, bracia Beniamin i Jan Repphanowie, otrzymali od miasta zabudowania dawnego klasztoru ss. bernardynek oraz niewykończony budynek instytutu położniczego znajdujące się na Warszawskim Przedmieściu (obecnie u zbiegu ulicy Warszawskiej i placu Kilińskiego) w celu założenia fabryki włókienniczej. Dzięki znacznym subsydiom rządowym budynki te zostały w latach 20. XIX w. rozbudowane wg proj. Franciszka Reinsteina i dostosowane do potrzeb produkcyjnych. W 1911 r. ówczesny właściciel Emil Repphan, sprzedał ją łódzkiemu fabrykantowi Eisnerowi, który wkrótce zamknął kaliski zakład. W budynkach pofabrycznych urządzono mieszkania oraz szkołę (w dwudziestoleciu międzywojennym działało tam gimnazjum żydowskie). Po wojnie miejsce gimnazjum zajął Urząd Statystyczny.

Bracia Repphanowie przybyli do Kalisza z Międzychodu, Jan zmarł w 1819 r. Po śmierci Beniamina w 1831 r. spadkobiercami zostali jego żona, dzieci oraz zięć Karol Scholtz. Pod koniec lat 40. zarządzanie zakładem przejął syn Fryderyk August, a jego brat Wilhelm Aleksander wszedł w posiadanie dóbr ziemskich Petryki. W latach 80. XIX w. Emil Karol został właścicielem fabryki i przejął też po stryju majątki ziemskie Zbiersk i Petryki stając się zarazem właścicielem cukrowni „Zbiersk”.

3. KOŚCIÓŁ POJEZUICKI PW. ŚW. WOJCIECHA I ŚW. STANISŁAWA BISKUPA, DAWNY KOŚCIÓŁ EWANGELICKI, OBECNIE PARAFIA ORDYNARIATU POLOWEGO (UL. KOLEGIALNA 2)

Świątynia położona w zespole gmachów pojezuickich – wzniesiona w latach 1592-1597 z fundacji prymasa Stanisława Karnkowskiego. W posiadaniu jezuitów kościół był czasu do kasaty zakonu dokonanej przez papieża Klemensa XIV. w 1773 r. Po kasacie zakonu znakomita część wyposażenia została przeniesiona do kolegiaty kaliskiej, natomiast konfesjonały i obraz Matki Boskiej Kaliskiej (Matki Boskiej Borgiaszowej, Pani Kalisza - kopia obrazu Matki Bożej z Bazyliki S. Maria Maggiore w Rzymie) umieszczone zostały w kościele franciszkanów.

W 1797 r. arcybiskup Ignacy Krasicki, na mocy breve papieża Piusa VI z 25 sierpnia tegoż roku, przekazał obiekt kaliskiej parafii ewangelickiej. W następnych dziesięcioleciach parafia ewangelicka wyremontowała kościół, a jego wystrój i wyposażenie dostosowano do surowej pobożności protestanckiej.

W latach 80. XIX w. znany malarz kaliski August Bertelmann namalował dla kościoła ewangelickiego obraz „Wniebowstąpienie Pańskie”, który nadal znajduje się w ołtarzu głównym.

W posiadaniu protestantów kościół był do 1945 r. Po II wojnie światowej oddano go katolikom jako kościół garnizonowy. Obecnie jest kościołem Parafii Ordynariatu Polowego.

W kościele jezuitów pochowani zostali min. fundator kościoła i kolegium prymas Stanisław Karnkowski (po przekazaniu kościoła ewangelikom trumna prymasa spoczęła w krypcie kaliskiej kolegiaty Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny), starosta żywiecki Krzysztof Czarniecki (ojciec Stefana), reprezentanci zamożnej szlachty kaliskiej oraz wielu zakonników, których doczesne szczątki przeniesiono także do kaliskiej kolegiaty.

4. DOM PARAFII EWANGELICKO-AUGSBURSKIEJ (UL. NIECAŁA 10)

Okazały budynek wzniesiono na początku XX w., a w 1913 r. przeszedł na własność kaliskiej parafii ewangelickiej. W gmachu znalazły się mieszkania pastora i organisty oraz elementarna szkoła ewangelicka. Budynek ocalały ze zniszczeń I wojny światowej, stał się też miejscem pierwszych spotkań Towarzystwa Młodzieży Ewangelickiej. Gmach, na którego elewacji widnieje napis „Dom Pod Aniołami”, pełni swoją funkcję do chwili obecnej.

Inicjatorem jego budowy był następca pastora Adama Haberkanta, pastor Edward Wende, który objął kaliską parafię w 1906 roku. Pastor Wende sprawował urząd z przerwą na okres wojenny, do 1949 r. W 1951 r. zbór kaliski objął ks. Jerzy Sachs pochodzący ze znanej i zasłużonej rodziny pastorów ewangelickich. Po śmierci pastora Sachsa opiekę nad wiernymi sprawowało wielu duchownych, wśród których wymienić można min. ks. Pawła Anweilera, do 1991 r. biskupa diecezji cieszyńskiej Kościoła Ewange-licko-Augsburskiego w RP, poetę i publicystę.

5. FABRYKA FORTEPIANÓW I PIANIN ARNOLD FIBIGER W KALISZU – CALISIA (UL. CHOPINA 9)

Fabryka fortepianów założona została w 1873 r. przez Gustawa Arnolda Fibigera I przy al. Józefiny (ob. aleja Wolności) i działała pod nazwą Fabryka Fortepianów i Pianin „Arnold Fibiger”. W 1898 r. fabrykę przeniesiono na ul. Szewską (ob. Chopina 9) do budynku wzniesionego pod koniec XIX w. W 1911 r. zakończono rozbudowę budynku fabrycznego, w którym znalazły miejsce przestronne hale produkcyjne, suszarnie i magazyny, zakład wyposażono także w nowoczesne maszyny. W czasie I wojny budynek uległ częściowemu zniszczeniu, po wojnie zabudowania odbudowano i podjęto produkcję fortepianów. W okresie II wojny światowej fabryka zmieniła profil produkcji, wytwarzano tu meble mieszkalne, biurowe, szafki i pudełka do masek przeciwgazowych. Po zakończeniu działań wojennych początkowo produkowano ławki szkolne i meble sklepowe. W 1947 r. w zakładzie wyprodukowano pierwszy powojenny instrument muzyczny. Od 1949 r. nosił nazwę Kaliska Fabryka Fortepianów i Pianin „Calisia”. Zakład pracował nieprzerwanie do 2008 r., kiedy to zarząd firmy ogłosił upadłość. W dawnych budynkach fabryki po rewitalizacji mieści się Calisia One Hampton by Hilton znanej firmy hotelarskiej Hilton Worlwide.

Protoplastą rodu był stolarz Carl Gottlob Fibiger, który przybył do Kalisza w latach 40. XIX w. Jego syn Arnold Gustaw Fibiger I, założyciel fabryki fortepianów pod nazwą Fabryka Fortepianów i Pianin „Arnold Fibiger” początkowo praktykował u swego ojca, później u Fryderyka Hintza. Jego następcą został Gustaw Fibiger II, po jego śmierci właścicielem fabryki stał się Gustaw Arnold Fibiger III.

Był on był również dyrektorem znacjonalizowanego już zakładu do 1953 r. Z jego inicjatywy utworzono w Kaliszu jedyne w Polsce Technikum Budowy Fortepianów, istniejące do dziś.