Kalisię jako jedno z miejsc na szlaku bursztynowym po raz pierwszy wymienił w swoim dziele aleksandryjski uczony Ptolemeusz około II w.n.e. Zdaniem wielu uczonych Ptolemeuszową Kalisię identyfikować należy z dzisiejszym Kaliszem. Korzystne położenie na skrzyżowaniu szlaków handlowych biegnących z północy na południe kontynentu oraz z zachodu na wschód, sprzyjało rozwojowi Kalisza i otwartości na przybyszów reprezentujących różne ludy, narody, religie i kultury.

W okresie wczesnośredniowiecznym kaliski ośrodek grodowy na Zawodziu odgrywał znaczącą rolę w państwie piastowskim. Na dworze książęcym Mieszka III Starego obecni byli mincerze żydowscy.

W I poł. XIII w. doszło do upadku ośrodka wczesno-miejskiego na Zawodziu, a centrum osadnicze przeniesione zostało 1,5 km na północ, na obszar tzw. Nowego Miasta. Tutaj Bolesław Pobożny książę kaliskognieźnieński lokował około 1257 roku Kalisz na prawie średzkim. W początkowym okresie rozwoju wśród mieszczan znalazła się znaczna liczba osób pochodzenia niemieckiego, przyjmuje się iż pod koniec XIII w. około 25% ogółu mieszkańców miasta. Z czasem społeczność ta ulegała asymilacji i polonizacji.

Prawdopodobnie w momencie lokacji miasta, zgodnie z ogólnie panującym zwyczajem, wyznaczono Żydom, obszar do zamieszkania zwany rewirem. Główną osią tego obszaru była ulica Żydowska (ob. Złota), przy której pobudowano synagogę. Cmentarz usytuowano poza miastem, na terenie osady Rypinek. Bolesław Pobożny wydał w 1264 r. tzw. Statut Kaliski dla Żydów swojej prowincji, statut ten stał się prawem obowiązującym po zjednoczeniu państwa przez Łokietka. Potwierdzany przez kolejnych władców, obowiązywał do końca XVIII w. Stanowił jeden z najważniejszych aktów liberalizmu polskiego w dziejach Europy.

W XVI w. pojawili się w Kaliszu i na ziemi kaliskiej wyznawcy różnych odłamów protestantyzmu, głównie rzemieślnicy i kupcy uchodzący przed prześladowaniami z Europy Zachodniej.

W poł. XVIII w. do Kalisza przybyli emigranci z Macedonii, byli to kupcy handlujący winem. Razem z nimi przywędrowało do Kalisza prawosławie. Liturgia była sprawowana w obrządku greckim (bizantyjskim). Cmentarz prawosławny założono przy Trakcie Wrocławskim, na terenach zakupionych od miasta. Diaspora macedońska uległa bardzo szybkiej polonizacji i dla mieszkańców miasta emigranci byli Grekami z racji wyznawanej religii lub Węgrzynami z racji handlu doskonałym winem węgierskim.

W 1793 r. po II rozbiorze Polski Kalisz znalazł się w granicach Prus. Zaborcy przystąpili do urządzania miasta według wzorów niemieckich i sprowadzili znaczną liczbę pruskich urzędników i rzemieślników. Dynamicznie rozwijającej się społeczności ewangelickiej oddano nieużytkowany kościół pojezuicki.

Ogromne zmiany w życiu miasta i jego mieszkańców przyniosło utworzenie w 1815 r. Królestwa Polskiego. Dzięki korzystnej sytuacji gospodarczej w Królestwie pojawiły się rzesze imigrantów z księstw niemieckich. W połowie lat 20. XIX w. stanowili prawie 30% mieszkańców miasta.

Wskutek niesprzyjających zmian politycznych i gospodarczych, które dotknęły Kalisz w II połowie XIX w. część migrantów opuściła miasto w poszukiwaniu pracy i chleba. Ci, którzy pozostali w różnym stopniu ulegali procesom asymilacji i polonizacji. W 1909 r. kaliszanie -ewangelicy, potomkowie emigrantów stanowili 11% mieszkańców miasta.

W XIX w. rozkwit demograficzny przeżywała także gmina żydowska, której zamożni przedstawiciele zaliczeni zostali do pierwszych fortun Królestwa Polskiego. W połowie XIX w. Żydzi stanowili 36% mieszkańców Kalisza. Na początku XX w. zwolennicy judaizmu reformowanego pobudowali tzw. synagogę postępową przy ul. Krótkiej oraz założyli cmentarz przy obecnej ul. Podmiejskiej.

W I poł. XIX w. społeczność prawosławna reprezentowana była przez niewielką diasporę macedońską, nielicznych urzędników rosyjskich i wojskowych. Dla potrzeb duchowych tej grupy urządzono cerkiew w zabudowaniach po dawnym klasztorze sióstr klarysek. Później wierni uczęszczali do cerkwi pułkowej mieszczącej się w gmachu byłego Korpusu Kadetów (ob. Centrum Kultury i Sztuki). Po upadku powstania styczniowego, w związku z planami rusyfikacyjnymi i unifikacyjnymi, w Kaliszu pojawiła się znaczna liczba Rosjan: żołnierzy garnizonu kaliskiego, urzędników gubernialnych i powiatowych, nauczycieli. Na potrzeby rosyjskiego garnizonu zorganizowano na Majkowie prawosławny cmentarz wojskowy. W II poł. XIX w. w centralnym punkcie miasta wybudowano okazały sobór Pietropawłowski. Wzrost liczebny ludności rosyjskiej (prawosławnej) był znaczny, w pierwszej dekadzie XX w. stanowiła ponad 14% mieszkańców miasta.

Rok 1914 zapisał się tragicznie w dziejach Kalisza. W sierpniu miasto zostało barbarzyńsko zniszczone przez wojska niemieckie, znaczna część zabudowy zabytkowego centrum legła w gruzach. Odzyskanie niepodległości w 1918 r. było początkiem mozolnej odbudowy miasta. Wydarzenia I wojny światowej oraz odrodzenie Rzeczpospolitej, miały także decydujący wpływ na kształt etniczny i wyznaniowy Kalisza.

Znacznie zmalała liczba wyznawców protestantyzmu, stanowili oni zaledwie 2,9% mieszkańców miasta. Pozostali ci, którzy czuli się Polakami.

W mieście zostało niewielu wyznawców prawosławia. Wśród nich byli Rosjanie, a także Ukraińcy, ochotnicy w armii Petlury walczący przeciwko bolszewikom. Po zawarciu polsko-bolszewickiego pokoju w Rydze (1921r.) oddziały ukraińskie zdemobilizowano, a żołnierzy rozlokowano w ukraińskich stanicach na terenie Rzeczypospolitej, m.in. w obozie w Szczypiornie. Niektórzy z nich osiedli w Kaliszu. Piękny sobór, pozbawiony finansowego wsparcia wiernych niszczał i został rozebrany. W 1930 r. wzniesiono niewielką cerkiew przy ul. Niecałej.

Nie zmienił się stan liczebny ludności wyznania mojżeszowego, które deklarowało 34,87% mieszkańców. Żydzi stanowili poważny odsetek wśród kaliskich bankierów, kupców, przemysłowców, pracowali także w wolnych zawodach.

II wojna światowa nieodwracalnie zmieniła oblicze wyznaniowe i kulturowe Kalisza. Planowa eksterminacja ludności żydowskiej dokonana przez okupanta hitlerowskiego doprowadziła do całkowitego unicestwienia gminy, która zaliczana była do najstarszych w Polsce. Niemcy zniszczyli też stary cmentarz na Rypinku.

Wojna była także kresem obecności w mieście ewangelików, obywateli polskich pochodzenia niemieckiego, którzy związali się w tym okresie z ojczyzną przodków. Pozostali ci, którzy czuli się Polakami, i których rodziny zapłaciły za polskość najwyższą cenę.

Wielu przedstawicieli społeczności prawosławnej wybrało emigrację na zachód. Zostali ci, dla których Kalisz był jedyną ojczyzną, a ich potomkowie podtrzymują tradycję ponad 250 letniej obecności prawosławia w Kaliszu.

SZLAK PRAWOSŁAWNY

1. CMENTARZ GREKO-ROSYJSKI, PRAWOSŁAWNY (przy ulicy Górnośląskiej 8)

Cmentarz założono pod koniec XVIII w. W 1786 r. reprezentanci kaliskich Macedończyków nabyli od władz Kalisza grunt przy Trakcie Wrocławskim. Nekropolia zlokalizowana została po południowej stronie dawnego Przedmieścia Wrocławskiego (obecnie ul. Górnośląskiej), vis-a-vis cmentarzy rzymsko-katolickiego i ewangelickiego. W początkach XIX w. grzebano tu zarówno wyznawców prawosławnej tradycji greckiej i moskiewskiej. W połowie lat 40. XIX w. cmentarz prawosławny, na którym chowano również rosyjskich oficerów został okolony murem. Na własność gminy prawosławnej nekropolia przeszła w 1880 r.

Na cmentarzu zostali pochowani min. książę Aleksander Golicyn naczelnik wojenny okręgu kaliskiego; Paweł Rybnikow wicegubernator kaliski; Anna i Maria, córki gubernatora Michaiła Daragana; generał Nikołaj Kazimierowicz Puzyriewski dowódca 12. Kaliskiej Brygady wojsk pogranicznych; Piotr Snaksarew naczelnik powiatu kaliskiego, dziadek Natalii Gałczyńskiej. Wśród najstarszych nagrobków wymienić należy grobowiec Zofii z Miśkiewiczów Katasanowej, żony dowódcy pułku kozackiego wojsk rosyjskich, zmarłej w 1827 r. oraz krzyż upamiętniający ostatniego z potomków Greków Jana Rayko -Grabowskiego, zmarłego w 1900 r. Na cmentarzu miejsce ostatniego spoczynku znaleźli również zmarli oficerowie i żołnierze ukraińscy przebywający w Stanicy Ukraińskiej w Szczypiornie w latach 20.-30. XX wieku.

2. SOBÓR PW. ŚWIĘTYCH APOSTOŁÓW PIOTRA I PAWŁA (BUDYNEK NIEISTNIEJĄCY, NA MIEJSCU BYŁEGO SOBORU. BUDYNEK DAWNEGO DOMU TOWAROWEGO)

Sobór oddano do użytku wiernych w 1877 r. Świątynia zyskała wezwanie świętych Apostołów Piotra i Pawła (sobór Pietro – pawłowski). Monumentalna budowla nosiła wyraźne cechy architektury bizantyjskiej, która charakteryzowała się pięcioma kopułami. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, nieużytkowana popadła w ruinę i została rozebrana w 1930 r. Obecnie, na miejscu byłego soboru pietropawłowskiego znajduje się budynek dawnego Domu Towarowego „Centrum”.

Kaliski sobór wyświęcono 27 lipca 1877 r., w dniu urodzin cesarzowej Marii, żony cara Aleksandra II. Podczas konsekracji obecnych było trzech Greków, którzy pozostali z licznej diaspory grecko-macedońskiej. Należy podkreślić, iż 5 kopuł pokrywających kaliską cerkiew symbolizowało Jezusa Chrystusa i 4 ewangelistów. Sobór w tradycji prawosławnej był i jest główną świątynią miasta, wyróżniającą się znaczeniem i rozmiarami, w której mszę świętą sprawuje biskup. Przełożony soboru nosił tytuł protojereja (przełożonego kleru katedralnego).

3. CMENTARZ PRAWOSŁAWNY NA MAJKOWIE (ul. Żołnierska 24)

Założony w 1832 r. na terenie wsi Majków, leżącej w bezpośrednim sąsiedztwie Kalisza, przeznaczony był dla żołnierzy rosyjskich garnizonu kaliskiego oraz członków ich rodzin. W II poł. XIX w. władze rosyjskie wykupiły cmentarz na własność parafii prawosławnej. Z czasem, z powodu przepełnienia nekropolii prawosławnej przy Górnośląskiej, na cmentarzu zaczęto grzebać cywilnych, prawosławnych mieszkańców Kalisza.

W latach I wojny światowej na cmentarzu pochowano żołnierzy niemieckich, rosyjskich z formacji antybolszewickich, ukraińskich, a także polskich.

Po odzyskaniu niepodległości grzebano tu żołnierzy polskich, poległych w walkach z bolszewikami lub zmarłych w garnizonie kaliskim. Od tego czasu nekropolia zwana była cmentarzem wojskowym. Po II wojnie światowej pochowano tu ponad 200 osób ekshumowanych z miejsc rozstrzeliwań. Nekropolę te określano również Cmentarzem Mauzoleum, ponieważ przeniesiono tu szczątki legionistów z cmentarza-mauzoleum, który do czasów okupacji hitlerowskiej istniał przy ulicy Mickiewicza. Obecnie cmentarz służy tak prawosławnym, jak i katolikom należącym do Parafii pw. NMP Królowej Polski na Majkowie. Jest to także miejsce spoczynku wojskowych. Na cmentarzu w okazałych grobowcach, często ozdobionych rzeźbami figuralnymi, chowani są też kaliscy Romowie.

4. CERKIEW PW. ŚWIĘTYCH APOSTOŁÓW PIOTRA I PAWŁA (ul. Niecała 1)

Świątynię pw. Świętych Piotra i Pawła wzniesiono w latach 1928-1930, wykorzystując materiały pozyskane z rozbiórki soboru Pietropawłowskiego. Budowlę o charakterze neoromańskim zaprojektował architekt Michał Zenowicz, a prace prowadził inż. Albert Nestrypke. 7 IV 1929 roku nastąpiło uroczyste poświęcenie kamienia węgielnego. We wnętrzu umieszczono ikonostas, sprzęt liturgiczny i wyposażenie pochodzące z rozebranego soboru oraz cerkwi w Sieradzu.

W okresie międzywojennym i w latach okupacji niemieckiej parafia była filią łódzkiej parafii pw. św. Aleksandra Newskiego, a jej administratorem do 1945 r. był ksiądz Herman Kariakin. W 1945 r. erygowano w Kaliszu samodzielną parafię, której proboszczem został ksiądz Teodot Malutczyk, absolwent prestiżowego Instytutu Teologii Prawosławnej im. św. Sergiusza Radoneskiego w Paryżu. Ks. Teodot z oddaniem i poświęceniem pełnił posługę duszpasterską do 1998 r.

5. CMENTARZ ŻOŁNIERZY UKRAIŃSKICH W KALISZU-SZCZYPIORNIE (ul. 29 Pułku Piechoty/ul. Ukraińska 1)

Cmentarz w Szczypiornie został założony przez Niemców w 1914 r. Chowano tu jeńców alianckich, a także polskich legionistów i żołnierzy armii rosyjskiej. W latach 20. XX w., w okresie funkcjonowania w Kaliszu stanicy ukraińskiej, na cmentarzu pochowano znaczną liczbę żołnierzy ukraińskich. W 1924 r. internowani żołnierze ukraińscy zaopiekowali się cmentarzem i grobami zmarłych towarzyszy walki i tułaczki. W 1929 r. właścicielem terenu, na którym był położony cmentarz stał się Ukraiński Komitet Centralny w Polsce. W 1939 r. rozwiązano UKC, brak opiekuna prawnego nekropolii skomplikował sytuację prawną obiektu w latach powojennych. Po II wojnie pozostający bez opieki cmentarz uległ kompletnej dewastacji. W czerwcu 1992 r. Zarząd Związku Ukraińców w Polsce, biorąc za podstawę deklarację polsko-ukraińską z 8 czerwca 1992 r., zwrócił się do prezydenta Kalisza o objęcie patronatu nad odnowieniem cmentarza w Szczypiornie. W 1999 r. Miasto Kalisz odrestaurowało cmentarz dzięki finansowej pomocy Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa.