Historia kaliskich lalek

Kalisz do II wojny światowej słynął nie tylko z sukna, koronek i fortepianów, ale także z zabawek. Fabryka Szrajera produkowała najpiękniejsze lalki w Polsce. Dlaczego były one tak wyjątkowe? To miłość sprawiła, że w Kaliszu zaczęto produkować zabawki, które są doceniane na całym świecie.

Adam Szrajer, założyciel Fabryki Celuloidowych Zabawek w Kaliszu, swoje doświadczenie zawodowe zdobywał u swojego przyszłego teścia, Jakuba Fingerhuta, który był znanym księgarzem i wydawcą. Podczas pracy zyskał sympatię całej rodziny i zdobył serce córki Fingerhuta, Berty, która wkrótce została jego żoną. W 1901 roku awansował na stanowisko dyrektora fabryki. Zdolny przedsiębiorca rozwinął zabawkarski biznes. Odkąd Jakub i Adam zaczęli pracować razem, powstały jedne z najpiękniejszych lalek w Polsce. Sygnowane były z tyłu głowy rosyjskimi literkami SZ – jak Szrajer i FI – jak Fingerhut, ponieważ w latach działania fabryki Kalisz był stolicą guberni Cesarstwa Rosyjskiego, a lalki były produkowane wyłącznie na rosyjskie rynki zbytu. W zabytkowych katalogach tej firmy można więc odnaleźć zapisy, że fabryka kaliska była pierwszą rosyjską fabryką lalek porcelanowych.
Fabryka Szrajerów szczyciła się imponującą datą założenia: 1884 r. – co czyniło ją największą i najstarszą fabryką lalek w Polsce. Sam budynek przedsiębiorstwa mieścił się przy ulicy Niecałej 2, w budynku po byłej fabryce sukna Repphanów, ale Szrajerowie byli właścicielami kilku budynków przy tej ulicy i produkcja odbywała się też w budynkach pod nr 6.

Fabryka Szrajera oferowała bardzo szeroki asortyment. W czasie największego rozkwitu zatrudnych było tam 270 pracowników. Działały również dwie filie: przy ulicy Kwiatowej i ulicy Kościuszki. Produkowano tam wyroby najwyższej jakości, nieustępujące niczym produktom zagranicznym. Ręcznie wykonywane lalki były z drewnianego korpusu na stawach kulkowych wraz z biskwitową głową, czyli wstępnie spieczoną masą ceramiczną. W fabryce oprócz lalek powstawały też inne zabawki: pluszowe, flanelowe, celuloidowe i drewniane, instrumenty, piłki, pojazdy, grzechotki. Ciekawostką były zestawy klocków do budowania kolejki na Kasprowy Wierch czy samoloty o napędzie gumowym, szybowce do puszczania z procy.
Szczególnie popularne były tzw. shirlejki, czyli lalki wzorowane na postaci popularnej aktorki amerykańskiej Shirley Temple. Produkowano je przy ulicy Niecałej 2. Pomysł Adam Szrajer przywiózł ze Stanów, gdzie również próbowano sprzedawać kaliskie zabawki. Malowane lub szklane oczy, czerwone usta oraz jaskrawo pomalowana buzia to dość charakterystyczna cecha kaliskich laleczek.
Dzięki wzbogaceniu się na produkcji lalek, rodzina Szrajerów zbudowała charakterystyczny budynek przy ul. Kościuszki 9. Kamienica w stylu secesyjnym powstawała w latach 1904-1905.

Niestety, w czasie I wojny światowej fabryka została całkowicie zdewastowana przez okupantów. Po wojnie Szrajerom nie tylko udało się odbudować zakład, ale podjęli też decyzję o wprowadzeniu do produkcji nowoczesnego i taniego, jak na tamte czasy, materiału – celuloidu. Zaczęli także samodzielnie tworzyć odlewy korpusów, kończyn i główek lalek. Zakres produkcji uległ wówczas znacznemu rozszerzeniu, obejmując, oprócz dotychczas wyrabianych artykułów, również lalki celuloidowe i zabawki drewniane. Szacuje się, że po I wojnie światowej w murach przy ulicy Niecałej produkowano do 5 tys. zabawek dziennie, a przedsiębiorstwo było jednym z większych zakładów w Kaliszu. Na zakup takich przedmiotów mogły pozwolić sobie tylko osoby zamożne, ponieważ przedwojenne polskie zabawki były dość drogie. Lalki były sygnowane literami ASK w odwróconym trójkącie.

Lalki produkowane przy ulicy Niecałej były eksportowane do wielu krajów, a przedsiębiorstwo podczas Powszechnej Wystawy Krajowej (PeWuKa) w 1929 roku otrzymało za swoje produkty złoty medal.

Po śmierci Adama Szrajera w 1934 roku fabryka przeszła w ręce jego synów: Leona, Henryka i Mieczysława. Ostatni z nich, Mieczysław, wyjechał do Stanów Zjednoczonych, aby zaprezentować kaliskie lalki. Rozpoczął współpracę z amerykańską spółką Ideal Toy Company, a ze względu na przybierające na sile nastroje antysemickie w Polsce, mężczyzna sprowadził część rodziny do USA. Fabryka w Kaliszu została zamknięta, a Szrajerowie rozpoczęli interesy związane z produkcją zabawek w Stanach Zjednoczonych. Jedynie Leon, najstarszy z braci, pozostał w Polsce i zginął podczas Powstania Warszawskiego w 1944 roku.

Podczas 2 wojny światowej fabrykę przejął Niemiec Theodor Reinke i produkował lalki z sygnaturą TR.  Po wojnie produkcję lalek przejęły Kaliskie Zakłady Przemysłu Terenowego przy ul Przybrzeznej pod szyldem PPMK.

W latach 50. i 60. lalki baz sygnatur,z kaliskich form, pojawiały się jeszcze w sklepach Cepelii. W 1965 roku produkcja lalek została wstrzymana ze względu na łatwopalny celuloid. 

Lalki produkowane w fabryce Szrajera są bardzo rzadkie i stanowią przedmiot poszukiwań kolekcjonerów z całego świata. Często są pamiątkami rodzinnymi przekazywanymi  kolejnym pokoleniom. Niektóre z nich obejrzeć można w Muzeum Osiakowskich, mieszczącym się przy ulicy Garbarskiej 2.

Zdjęcia: M. Bartnik, A. Tomaszewska. Lalki ze zbiorów Komoda Residence
Wersja do druku
Wersja PDF